Interview Mercedes Stalenhoef

De Nederlandse documentairemaakster Mercedes Stalenhoef (Ik Wil Nooit Beroemd Worden) raakte op een van haar reizen gefascineerd door het Roemeense meisje Ionela. Samen met haar zus en ouders woont de zeventienjarige Ionela in het op vele vlakken achtergestelde zigeunerdorp Glod; er is geen stromend water, de zigeunerbevolking wordt gediscrimineerd, de werkeloosheid is enorm en het alcoholgebruik hoog. Al met al is de toekomst voor de inwoners niet bijzonder hoopvol. Ionela's vader is eigenaar van een winkel en een bar, en het gezin heeft het naar verhouding goed. Toch droomt ze van een nieuw leven in Spanje en heeft daartoe alvast Spaans geleerd door televisie te kijken. De naam Ionela is haar ook te normaaltjes: ze prefereert Carmen, haar tweede naam.

Vlak nadat Mercedes Stalenhoef Glod voor de tweede keer bezoekt om opnames te maken, kiest de Britse komiek Sacha Baron Cohen het dorp uit om scènes op te nemen voor zijn film Borat: Cultural Learnings of America for Make Benefit Glorious Nation of Kazakhstan. De dorpelingen spreken geen woord Engels en lachen te goeder trouw in de camera, maar hebben niet in de gaten dat ze compleet voor schut worden gezet. Zo zet Borat de grootvader van Carmen neer als abortusarts en anderen als hoer of verkrachter. Ze worden vervolgens afgescheept met drie dollar per persoon. Wanneer een Amerikaanse advocaat hen dertig miljoen dollar in het vooruitzicht stelt, worden de dorpelingen hebberig, wantrouwig en agressief. Carmens droom lijkt steeds verder weg.

The Cult Corner sprak Mercedes Stalenhoef vlak voor de première van Carmen Meets Borat op het IDFA te Amsterdam.

Hoe startte dit project?

Ik reisde in 2005 door Roemenië en raakte toevallig verzeild in het zigeunerdorp Glod, een plek waar niemand naar toe gaat. Geen toeristen en al zeker geen Roemenen. Het ligt weliswaar aan een van de hoofdwegen, maar is een dorp waar de tijd heeft stil gestaan. Zo was er geen stromend water en nauwelijks voorzieningen. Het is echt pure armoede.

En daar ontmoette je Carmen?

We liepen het dorp in en in het café van haar vader bestelde ik wat te drinken, waarop het meisje achter de bar ontdekte dat ik Spaans sprak, want ik ben half Spaans. Daarop raakte ik met haar aan de praat. Ze vertelde dat ze zich de Spaanse taal zelf had aangeleerd door veel Spaanstalige televisie te kijken. Dus zonder ooit les te hebben gehad.

Maar wat fascineerde je nu zo dat je besloot om aan dit Roemeense meisje een hele film te wijden? Dat moet meer zijn dan alleen haar kennis van het Spaans.

In de eerste instantie was ik gefascineerd door Carmen als mens en niet als onderwerp voor een film. Het trof mij dat ze vanuit dat armoedige dorp op het Roemeense platteland zo intens droomde van Spanje en echt verwachtte daar een paradijs aan te treffen met alleen maar mooie en rijke mannen. Dat contrast tussen droom en realiteit sprak mij erg aan en na onze eerste ontmoeting besloot ik dan ook om haar nog eens op te zoeken. Maar op dat moment dacht ik dus nog niet aan het maken van een documentaire.

Carmen zegt in het begin dat ze naar Spanje wil, want "Glod is a terrible village." Ik had er niet veel fiducie in. Gaf jij haar eigenlijk een reële kans?

Ik twijfelde, maar vond het voor mijn film niet belangrijk of ze daadwerkelijk zou gaan. Natuurlijk was ik wel benieuwd of het haar zou lukken om haar droom te verwezenlijken, Maar hoe groot die droom ook was, moet je niet vergeten dat dit een compleet gemarginaliseerd dorp is waar niemand zich om bekommert. Sterker nog: een paar kilometer verderop ligt een niet-zigeuner dorp waar de voorzieningen wel goed zijn geregeld. Dus dat je in een dergelijke situatie fantaseert van een beter leven zonder het te kunnen realiseren, is zo gek nog niet. In ieder geval was haar droom van geluk, of het nu een illusie is of niet, het uitgangspunt van mijn film.

Het dromen van een betere toekomst heeft ze niet van een vreemde; ook haar vader is een dromer.

Klopt, maar de droom van Carmen verschilt wel sterk van die van haar vader. Carmens vader is vooral bezig met de toekomst van de gemeenschap door bijvoorbeeld voor iedereen stromend water te regelen. Dat doorzettingsvermogen zie je ook terug in de scène waarin hij een vergadering belegt voor alle dorpelingen om over de toekomst te praten. Terwijl enkele mannen, weliswaar erg onder invloed van alcohol, herrie gaan schoppen, blijft hij onverzettelijk voor de goede zaak vechten. Carmen is daarentegen veel meer bezig met zichzelf. Zij voelt de beklemming van Glod en is bang om nooit meer weg te komen.

Voelde je het niet kriebelen om haar met geld of advies op weg te helpen?

Nee, hoezo? Ik volg haar met mijn camera en ben geïnteresseerd in haar leven. Maar dat ontwikkelt zich zoals het zich ontwikkelt. Natuurlijk ben ik blij dat het goed met haar gaat en dat de film ook hoopvol eindigt, maar in de eerste plaats registreer ik gewoon wat er gebeurt en speel daar zelf geen enkele sturende rol in.

Tijdens jullie opnames streek de filmploeg van Sacha Baron Cohen neer in Glod. Voelde die gebeurtenis op dat moment als een vloek of als een zegen?

Carmen heeft niet meegedaan aan zijn film en ik was eerlijk gezegd in het begin dan ook niet van plan om Borat in mijn film te verwerken. Per slot van rekening maakte ik een portret van Carmen. Pas toen de film van Borat uitkwam, ontdekten de inwoners van Glod dat ze als achterlijke Kazachstanen werden neergezet, en dat kon ik gewoonweg niet negeren. Als de medewerkers van Sacha Baron Cohen de bewoners niet onder valse voorwendselen voor schut hadden gezet waardoor er geen ophef was ontstaan, dan had het waarschijnlijk niet in mijn film gezeten.

In Carmen Meets Borat zien we enkele felle reacties van de dorpelingen op jullie aanwezigheid.

De bewoners voelden zich na Borat echt gecriminaliseerd. Ze zijn voor de hele wereld geportretteerd als een stel halvegare criminelen. De zaak liep overigens pas echt uit de hand toen een advocaat dertig miljoen dollar schadeloosstelling van de makers van Borat eiste. Die rechtszaak trok nieuwsploegen uit de hele wereld, waarna de bewoners opnieuw bang waren om vernederd te worden. Ze richten hun woede dus op cameraploegen en ook onze camera riep soms agressie op.

Heb je door die vijandigheid minder kunnen filmen dan je van plan was?

Nee, dat viel achteraf toch wel mee. Wij konden onze film maken omdat wij er al voor Borat waren. Ze leerden ons natuurlijk ook wel kennen in de drie jaar dat ik er mee bezig ben geweest. Ik heb mij dan ook nooit echt bedreigd gevoeld. Meestal was er overigens ook alcohol in het spel en verontschuldigden ze zich later weer.

Er zitten vele verhaallijnen in je film; je volgt het dagelijkse leven van Carmen en haar vader, op de achtergrond speelt de ontevredenheid over het einde van het communisme en de discriminatie van zigeuners. En dan strijkt ook nog het Borat-circus neer. Vond je het lastig om de richting van je film te bepalen en te bewaken?

Helemaal niet, ik heb mij gedurende de opnames altijd gericht op het verhaal van Carmen. Het uitgangspunt van de film was de zoektocht van Carmen naar geluk en liefde. Ze dacht die te kunnen vinden in Spanje en uiteindelijk vond ze het in Glod. En wat betreft Borat: ik wilde tijdens alle ophef wel registreren wat zijn aanwezigheid voor Carmen betekende. Toen de dorpelingen dertig miljoen dollar in het vooruitzicht werd gesteld, droomde Carmens vader van een mooi, nieuw stadje met fabrieken, een nieuw kerkgebouw en een park. De nasleep van Borat zorgde er uiteindelijk voor dat Carmen begon te twijfelen of ze nog wel naar Spanje moest gaan, omdat ze verwachtte dat haar dorp leefbaarder zou worden.

Carmen Meet Borat wordt geafficheerd als een hilarisch portret. Ik vond het vooral erg schrijnend.

Nou, het is in mijn ogen vooral heel dubbel. Er zit natuurlijk enorm veel tragiek in de situatie van de bewoners van Glod, maar er wordt daar ook gelachen en dat wilde ik ook laten zien. In de film zitten dan ook een aantal komische momenten, zoals de scène waarin enkele dorpelingen een autowrak in mootjes proberen te hakken met een bijl. Dat doen ze daar de hele dag! Gelukkig werd er tijdens de voorstellingen op het IDFA door het publiek op bepaalde momenten ook erg gelachen. Het is niet alleen ellende.

Was je niet bang om de inwoners met dat soort scènes voor schut te zetten, waarmee je je zelf schuldig zou maken aan Boratesque effectbejag?

Nee, dat vind ik niet, want ik heb gewoon gefilmd wat ik daar heb gezien. Dat een kijker daar in het licht van Borat nu effectbejag in ziet, heeft vooral te maken met zijn of haar perceptie. Door te filmen wat ik daar tijdens mijn bezoeken tegenkwam heb ik een eerlijk portret gemaakt van Carmen en van haar dorp. Maar zoals ik al zei is het natuurlijk heel dubbel: wij kunnen tegelijkertijd lachen om een scène terwijl wij ons er schuldig over voelen. Lach je uit schaamte, uit ongemakkelijkheid of gewoon omdat het heel komisch is?

Maar door sommige bewoners stomdronken te filmen en je documentaire vervolgens een hilarisch portret te noemen riskeer je toch in de val te lopen dat we met zijn allen gaan lachen om een stel achtergestelde zigeuners?

In de eerste plaats is die alcohol een onderdeel van het dagelijkse leven in Glod en door dat niet te filmen, zou ik geen realistisch portret van het leven van Carmen kunnen schetsen. Ik heb met deze film een beeld geschetst van Carmen en haar familieleden, en laten zien wat voor effect haar omgeving op haar leven heeft. Daar horen de nare dingen natuurlijk ook bij. Maar het was zeker niet alleen negatief. Er zit dan ook veel hoop en geluk in de film, en ik laat zien dat Glod niet synoniem is aan ellende, zoals het dorp in de film Borat werd gepresenteerd.

Heeft Carmen de film inmiddels zelf gezien?

Ja, afgelopen juli hebben Carmen en haar familie mijn film gezien en ze waren erg enthousiast. Carmen zei zelfs "Dit is mijn leven," dus dat was voor mij een belangrijk en mooi compliment!

Ronald Simons (Amsterdam, 2008)