Interview Andrzej Wajda

De Poolse filmregisseur Andrzej Wajda (1926-2016) won in zijn lange carriëre bijna iedere internationale filmprijs die er te winnen valt; zowel de ere Oscar als de Zilveren Beer en Gouden Leeuw voor zijn bijdragen aan de wereldcinema, de Gouden Palm voor zijn film CZLOWIEK Z ZELAZA, de BAFTA en César voor DANTON, in 2009 de Alfred Bauer Award voor TATARAK en nog vele, vele filmprijzen in diverse filmfestivals over de hele wereld. Vier van zijn films kregen daarnaast een Oscarnominatie voor Beste Buitenlandse film, waaronder de film KATYN, waarover we Wajda in 2008 in Berlijn spraken.

Wajda debuteerde midden jaren vijftig met een invloedrijke trilogie over de naoorlogse impact van de Tweede Wereldoorlog op de generatie waartoe de regisseur zelf behoorde. De oorlog bleef nadien een hoofdthema in zijn ruim veertig speelfilms. Tevens onderzoekt Wajda in zijn werk de mythevorming rondom (verzets)helden en de subjectiviteit van geschiedschrijving. Veel van zijn films bevatten daarnaast stevige kritiek op het communisme. In KATYN komt veel van zijn vaste thematiek samen. Hij toont in een kleine twee uur de gevolgen van de gruwelijke executie in 1940 door Sovjetsoldaten van tienduizenden Poolse gevangenen voor de vrouwen, moeders en dochters van de gevallenen. Wajda's vader was destijds een van de slachtoffers van de Katyn-slachting. In Berlijn sprak ik uitgebreid met de Poolse filmer.

In KATYN filmt u de slachting vanuit het perspectief van de vrouwen die tevergeefs wachten op de terugkeer van hun mannen en vaders. Dat deed mij denken aan Mikhail Kalatozovs film ALS DE KRAANVOGELS OVERVLIEGEN uit 1957, waarin het hele verhaal ook is gefilmd vanuit het perspectief van een vrouw die wacht op de terugkeer van haar man uit de oorlog.

Ik heb de film wel gezien en ik begrijp wat je bedoelt, maar ik had Kalatozovs film niet in mijn hoofd terwijl ik aan KATYN werkte. Ik was tijdens het maken vooral bezig met de historische accuratie en mijn verantwoordelijkheid. Ik worstelde erg met de manier waarop ik dit onderwerp wilde verfilmen. Waar moet mijn film precies over gaan? Daarom koos ik voor twee perspectieven: ten eerste dat van de vrouwen, de zussen, moeder en vrouwen die wachten op de terugkeer van hun mannen en ten tweede de verhalen van de brute afslachting van die mannen.

Was het een emotioneel moeilijke film om te maken, ook gezien het lot van uw vader, die omkwam bij de slachting?

Het was vooral een lastige film op te maken omdat het Poolse publiek weet dat dit verhaal eraan zat te komen. Er wordt met sterk wisselende verwachtingen naar uit gekeken, omdat het de eerste film is die over de misdaden in Katyn gaat. Velen zijn bang dat ik bepaalde aspecten meer belicht dan anderen. Het is een zeer delicaat onderwerp in onze geschiedenis.

Wilde u het publiek historisch bewustzijn bijbrengen of wilde u nu een punt zetten achter uw eigen verhaal?

Met KATYN wil ik het publiek zeker onderwijzen over deze belangwekkende geschiedenis en in het bijzonder de jongere generatie die nog niets over Katyn weet. Maar ik wil de oudere generatie, die zich deze misdaad uit 1940 nog herinnert en familieleden heeft die bij dit bloedbad betrokken waren niet uitsluiten. Het was voor mij tijdens het maken dus vaak erg moeilijk om de gulden middenweg te kiezen tussen educatie en begrip. Als ik de film exclusief zou hebben gericht op de jongere generatie, dan zou ik mij meer aan de regels van de hedendaagse cinema moeten hebben gehouden en de film bijvoorbeeld een hele andere snelheid moeten hebben gegeven. Maar ik wilde de oudere generatie niet verliezen en heb dus steeds een beetje moeten schipperen tussen die twee.

Dat verbaast mij wel, want de kracht van uw films ligt er toch vooral in dat u steeds exact doet wat u wilt, en zich niets laat dicteren door potentiële reacties van het publiek.

Tijdens het communistische bewind was het voor Poolse kunstenaars altijd heel lastig om überhaupt te werken onder de Russische censuur. Maar wij konden altijd exact doen wat wij wilden door de andere opzet van de filmgroepen in Polen. Deze verschilden totaal van de filmgroepen in andere communistische landen. Het ergste is wanneer je als filmmaker in de gaten wordt gehouden terwijl je de film maakt op de set. En in alle communistische landen was er altijd een soort van editorial assistant aanwezig op de set. In Polen was er nooit een afgevaardigde van de nationale censuurcommissie aanwezig. Dus voor mij was er wel sprake van censuur wat betreft het script, de screenplay en de uiteindelijke film, maar nooit gedurende het schieten van de film. Het lukte ons daardoor om onze films levendiger te houden en om meer tussen de regels door te vertellen. Daardoor waren veel Poolse films uit die tijd emotioneler en meer persoonlijke documenten.

Veel films van u, waaronder ASHES AND DIAMONDS en DANTON, eindigen veelal noodlottig voor het individu dat verandering wil bewerkstelligen. Ligt daar een negatief beeld van de mensheid aan ten grondslag?

Na 1945, toen Polen onder communistisch regime belandde, was er sprake van een enorme teleurstelling van de Poolse bevolking. Een teleurstelling die zich uitte in ieder aspect van ons leven, omdat de bevrijding van de Duitsers voor Polen slechts betekende dat wij in handen van de Russen kwamen. Toch was er ook altijd hoop, en die dualiteit zit door mijn hele werk verweven. Ik laat altijd zien hoe een individu het gevecht met het systeem verliest, maar dat wil niet zeggen dat hij geen gelijk heeft. Maar ik ben persoonlijk nooit opgehouden met het geloof in de mensheid. In KANAL waren de revolutionairen bijvoorbeeld niet stom. Ze vochten voor een goed zaak en waren slachtoffers van een grote leugen, maar dat maakt ze niet tot mindere helden.

En hoe heeft u die dualiteit in uw nieuwe film toegepast?

Het meest tragische van KATYN is dat de bevolking een leugen leefde tot het bittere einde. De Polen hebben er nooit bij stilgestaan dat ze uiteindelijk zouden worden vermoord. Steeds werden ze met hun bagage op treinen gezet van het ene kamp naar het andere en steeds kregen ze weer hoop. De bevolking werd bijvoorbeeld ook nooit gefouilleerd en ze mochten al hun bezittingen houden. Het idee om vermoord te worden kwam niet eens bij hen op. Pas wanneer ze de massagraven zien, worden ze zich bewust van de werkelijke situatie waar ook zij in gevangen zitten.

Bent u al begonnen aan de voorbereidingen van uw nieuwe film TATARAK?

Nee, deze film moet in de zomer worden opgenomen voor het licht dat ik nodig heb. Ik ben zeer verheugd om met TATARAK weer een verhaal te verfilmen van Jaroslaw Iwaszkiewicz, de schrijver van mijn films BRZEZINA, PANNY Z WILKA en NOC CZERWCOWA. De film gaat over een Poolse weduwe die verliefd wordt op een jongere man in een Pools dorp, vlak na de Tweede Wereldoorlog. Maar hoe ik dit verhaal precies ga verfilmen, weet ik nog niet. Ik twijfel nog sterk over de vorm.

Naschrift: een maand voor dit gesprek overleed Wajda's vaste cameraman Edward Klosinski, tevens echtgenoot van TATARAK's hoofdrolspeelster Krystyna Janda. De uiteindelijke film laat Wajda beginnen met een lange, onafgebroken take waarin zij praat over de dood van haar echtgenoot, en gedurende de film doorbreekt Wajda de filmische illusie nog enkele malen om te reflecteren op de realiteit van het maken van TATARAK. Met de film won hij in 2009 de Alfred Bauer Award in Berlijn en de prestigieuze European Film Academy Critic's Award 2009 - Prix FIPRESCI.

Ronald Simons (Berlijn, februari 2008).