Interview Sergey Dvortsevoy

De Kazachstaanse regisseur Sergey Dvortsevoy (1962) verruilde zijn baan bij de Russische luchtvaartmaatschappij Aeroflot midden jaren negentig in voor de filmopleiding van Moskou. Hij debuteerde op 34-jarige leeftijd met de documentaire PARADISE waarin Dvortsevoy in barre omstandigheden de steppeherders van Kazachstan volgt en parallellen trekt tussen het gedrag van de herders en hun beesten. In zijn drie daaropvolgende documentaires voert hij steeds opnieuw mensen op die vanuit hun moeizame bestaan wat van hun leven proberen te maken en niet bij de pakken neer zitten. In zijn films creëert Dvortsevoy een groot contrast tussen enerzijds de omgeving van onherbergzaam steppeland of het eenzame stadse leven en anderzijds de persoonlijke zoektocht van de bewoners naar wat liefde en geluk.

In zijn prijswinnende speelfilmdebuut TULPAN laat Dvortsevoy zich van zijn meer lichtzinnige kant zien, zonder zijn documentaire achtergrond te verloochenen. Het gaat over de jonge Kazachstaan Asa, die na zijn militaire dienst als herder een bestaan op de steppe wil opbouwen. Daartoe dient hij wel getrouwd te zijn. Asa heeft de mooie Tulpan op het oog, maar zij wijst hem af. Humor en drama wisselen elkaar af in deze realistische schets van het nomadenbestaan op de droge Kazachstaanse steppe. The Cult Corner sprak Sergey Dvortsevoy op het afgelopen filmfestival van Karlovy Vary in Tsjechië.

Gefeliciteerd met alle prijzen die TULPAN tot nu toe won op filmfestivals over de hele wereld, waaronder de Prix Un Certain Regard op het filmfestival van Cannes vorig jaar. Hoe belangrijk is zo'n prijs voor u?

Het winnen van grote prijzen is vooral belangrijk voor de distributie van een film, want ineens krijgt je film dan een kans. Zo'n prijs als de Prix Un Certain Regard genereert genoeg publiciteit om de film een flinke zet te geven. Maar voor mij persoonlijk opent het met name deuren voor een volgend project, want opeens staan de producenten in de rij om met mij te werken.

U heeft een achtergrond in de documentairefilm, en heeft die ervaring duidelijk gebruikt om van TULPAN een realistisch coming-of-age drama te maken. Was die nadruk op realisme en waarachtigheid een voorwaarde om aan dit project te beginnen?

Mijn eerste fictiefilm moest en zou in de eerste plaats een alledaags portret van het Kazachstaanse steppeland worden. Ik woon en werk dan al wel jaren in Rusland, maar ik heb vanaf kinds af aan een heel sterke band met dat immense, lege gebied. Kazachstan is het achtste grootste land van de wereld, terwijl er maar vijftien miljoen mensen wonen. Dat kenmerkt het land in grote mate, en dus was het voor mij heel belangrijk om de werkelijke situatie van de inwoners van het nomadenvolk te representeren. En daarvoor zijn we met de hele crew dus vijfhonderd kilometer van de grote stad gaan filmen.

Zelf bent u opgegroeid in de Kazachstaanse grote stad en bent vervolgens naar Moskou vertrokken. Was u niet bang om een te romantisch beeld van het platteland te creëren?

Alhoewel ik inderdaad al lang geleden ben vertrokken, heb ik altijd veel van de steppes gezien. Tijdens het schrijven en opnemen had ik niet bepaald de blik van een vreemdeling in een vreemd land, want ik ken de steppe en het nomadenleven dus vrij goed. Ook voor mijn documentaires PARADISE en HIGHWAY heb ik gefilmd op de lege vlaktes van Kazachstan. Ondanks dat ik altijd in steden heb geleefd, heeft mij dat simpele steppeleven altijd enorm aangetrokken.

Wat trekt u daar dan zo bijzonder in aan?

Op die immense steppe ben je dicht bij de natuur en daardoor dicht bij God. Als ik daar ben dan voel ik mij als mens heel klein. De mens is namelijk geen god, terwijl veel stedelingen dat wel zo voelen.

In TULPAN wil hoofdpersonage Asa een eigen leven opbouwen op de steppe, besluit te ontsnappen naar de stad. Zijn losgeslagen, stadse vriend Boni is hem daarbij graag van dienst. De over-de-top karakterisering van Boni en de opzichtige pornoplaatjes in diens tractor gaven mij een negatief gevoel over de grote stad. Was dat uw intentie?

Nee, totaal niet. Ik heb in TULPAN geen negatief beeld van de grote stad willen geven of het als een 'schuldige' plek willen afzetten tegen het onschuldige platteland. Ik wilde gewoon tonen hoe deze steppeherders leven en omgaan met hun directe omgeving en met de stad die vele kilometers verderop ligt. Wat dat betreft was de opzet niet veel anders dan mijn non-fictiewerk: ik laat zien hoe het is en cijfer daarbij mijzelf en mijn eigen ideeën zo veel mogelijk weg.

U heeft lange tijd aan deze film gewerkt en ook de draaiperiode was langer dan u gewend was.

Het project duurde in totaal vier jaar, en ik vond het al met al wel een lastige productie. Ten opzichte van mijn eerdere documentaires, was het budget van €1.3 miljoen een enorme hoeveelheid geld. Gelukkig legde dat budget niet teveel extra druk op mij, omdat mijn producent mij buitengewoon vrij liet en er alle vertrouwen in had dat ik aan de eindstreep zou verschijnen met een prachtige film. Maar het werken met een dergelijke grote crew was wel degelijk lastiger dan ik gedacht had.

Lag dat vooral aan het werken op locatie?

Ja, want ik was natuurlijk gewend om alleen met een geluidsman op pad te gaan en nu was ik ineens het middelpunt van een uitgebreide crew, waaronder Polen, Fransen, Tsjechen en Russen. Het is ook niet niks om te werken op die kale vlakte in extreem droge hitte met vele zandstormen en slangen, maar het leuke was dat ze weliswaar allemaal een moeilijke periode hebben doorgemaakt, maar dat de voltallige crew het na de draaiperiode ontzettend moeilijk hebben gehad om afscheid te nemen. Die plek ging net als bij mij ook in hun hart zitten nadat ze de levensomstandigheden daar hadden geaccepteerd.

Het was al enige tijd geleden dat u voor opnames langere tijd doorgebracht op de Kazachstaanse steppe. Waarover verbaasde u zich het meest met betrekking tot het hedendaagse nomadenleven?

Dat verschilt eigenlijk niet veel van mijn vorige ervaringen: ik verbaasde mij wederom het meeste dat mensen zo gelukkig kunnen zijn met zo weinig. Want wat blijft er over op zo'n plek waar er werkelijk niets is, waar je bijna nergens afleiding kunt vinden en je alleen elkaar hebt? De ervaring met die mensen die niets nodig lijken te hebben, bracht mij wel weer met beide benen op de grond.

In de film wordt Asa afgewezen door het meisje TULPAN vanwege zijn te grote oren. Waar kwam dat idee vandaan?

Ik wilde daarmee duidelijk maken dat zoiets als grote oren in de grote stad een heel klein en onbeduidend probleem is, terwijl dat op het platteland tot een enorm probleem kan uitgroeien. In de film weerhoudt het er Asa zelfs van om een eigen leven te gaan leiden. Iets dat voor een stedeling ondenkbaar is.

Hoe beviel het maken van een fictiefilm na tien jaar documentaires?

Dat beviel mij eigenlijk beter dan ik had gedacht. Het was voor mij erg prettig omdat je minder hoeft te 'stelen' van de realiteit: met fictie kon ik nu eens een parallelle realiteit creëren. En dat blijkt veel voordelen te hebben, omdat je als schrijver en maker veel meer vrijheid hebt. Tijdens het draaien kun je je daardoor veel meer aan het draaiboek houden en ben je minder overgeleverd aan de grillen van de realiteit.

Toch is het hoogtepunt van TULPAN een zeer lang shot van de gehele geboorte van een lam als symbool van de volwassenwording van Asa. Stond dat ook zo in het draaiboek, want dat was toch nauwelijks te regisseren?

Nou, dat was inderdaad ook voor een documentaireman als ik een lastige scène. Ik had het in het script wel helemaal uitgeschreven, maar pas tijdens het draaien besefte ik op welke plek in de film deze scène het meest krachtig zou overkomen. En dat bleek inderdaad op het einde als overgangsritueel van Asa naar volwassenheid. Niet alleen voor mij en acteur Askat Kuchinchirekov, maar voor de hele crew werd de geboorte van het lam een emotionele scène, waardoor ik besloot om het als een lange take van tien minuten in de film te laten. Dat dit een goed beslissing is geweest, merk ik tijdens voorstellingen, want het is steeds het moment waarop het publiek het meest geëmotioneerd op reageert.

Het was voor het eerst dat u een tot in de details vastgelegd script kon schrijven. Lonkte het om bijvoorbeeld iets van u zelf in de personages te stoppen? Zijn er met andere woorden overeenkomsten tussen bijvoorbeeld Asa en u zelf als kind?

Nee, ik heb Asa niet gemodelleerd naar mijzelf, maar er zijn wel elementen die ik rechtstreeks uit mijn eigen leven heb gehaald. Zo is het idee van de kraag waarop Asa zijn toekomstdroom heeft getekend mij daadwerkelijk ooit verteld door een Russische marinier. Het is in Rusland een gewoonte om tijdens lange zeereizen je ideale toekomst in je kraag te tekenen, zodat je die altijd bij je draagt.

Het valt mij op dat uw film veel lichtvoetiger is dan veel Kazachstaanse die de Europese bioscopen bereikten, zoals Serik Aprimovs HUNTER uit 2004 over een jongetje op de steppen van Kazachstan. Waar ligt dat volgens u aan?

Ik heb gemerkt dat veel Kazachstaanse regisseurs vaak schaamte voelen. Ze willen het leven op de steppe niet tonen zoals het is, omdat het te puur, te saai en niet interessant genoeg zijn. Ik vind dat juist een voordeel van Kazachstan, en ben van mening dat je juist moet tonen hoe puur het is. Het verschil tussen TULPAN en HUNTER is dat het werk van Serik hoort bij de oude garde Kazachstaanse regisseurs die veel zwaarwichtiger te werk gaan in de oude Russische traditie terwijl er echt veel te lachen valt op de steppe!

Ronald Simons (Karlovy Vary, 2008).