Tropa de Elite

In 2002 portretteerde Fernando Meirelles in zijn veelvuldig onderscheiden Cidade de Deus het gewelddadige straatleven van twee opgroeiende kinderen in de sloppenwijken van Rio de Janeiro. Meirelles koos daarbij voor het perspectief van een jongetje dat niet kiest voor drugs en geweld, maar voor fotografie. Door de confrontatie met het gezag op te zoeken bood hij nog enige morele houvast aan zijn beste vriend die wel het verkeerde pad op gaat. Tropa de Elite laat de andere kant van dit verhaal zien door een portret van de werkelijk bestaande, speciale politie-eenheid BOPE (Batalhão de Operações Policiais Especiais) die tevergeefs grip probeert te krijgen op de geweldsspiraal van Rio's sloppenwijken.

In 1997 leidt kapitein Nascimento een keiharde BOPE-eenheid. Sinds tijden heeft hij last van chronische stress en met een kleintje op komst hakt hij de knoop door om de eenheid te verlaten. Hij zal iemand van de politieopleiding als zijn opvolger moeten aanwijzen, maar de keuze blijkt lastiger dan gedacht. De twee potentiële kandidaten voor de functie zijn evenals in Cidade de Deus bevriend maar wezenlijk verschillend; Neto is de doener en Matias de denker. Aangezien Nascimento zichzelf als de belichaming van beide aspecten ziet, weet hij tot op het laatste moment niet voor wie te kiezen. Die keuze wordt echter voor hem gemaakt, want nog voor Nascimento afzwaait wordt een van hen slachtoffer van het harde leven in de sloppenwijken van Rio. Een andere verhaallijn richt zich op rechtenstudenten die ondanks hun goede bedoelingen niet inzien dat academische woorden niet genoeg zijn om Rio te redden.

Tropa de Elite is een op ware getuigenissen gebaseerd portret van het riskante werk van een BOPE-eenheid in een van de meeste gewelddadige steden van de wereld: in 2007 werden in de ruim zeshonderd sloppenwijken zo'n 1260 mensen vermoord tijdens vuurgevechten tussen politie en criminelen. Hoewel het al jarenlang een doorn in het oog is van mensenrechtenorganisaties, lukt het de Braziliaanse overheid maar niet om controle te krijgen over de vele drugsbendes die de dienst uitmaken in de wijken. Debuterend speelfilmregisseur José Padilha heeft met het gewelddadige Tropa de Elite een controversiële film gemaakt, die hem niet alleen het etiket van fascist bezorgde, maar eerder dit jaar ook de Gouden Beer op het filmfestival van Berlijn.

Zowel het etiket als de prijs zijn overigens onverdiend. Met dit mooi in beeld gebrachte en flitsend gemonteerde debuut predikt regisseur Padilha namelijk geen geweld en vereert hij geen machtsvertoon, maar stelt hij overduidelijk de ernst van situatie aan de kaak door te tonen hoe complex de situatie is: de wetteloosheid van Rio's armste wijken is niet af te schuiven op een groep criminelen, maar is het product van een explosieve mix van drugs, corruptie, wapenbezit, armoede, falende hulpverlening en natuurlijk de specifieke geografie van de sloppenwijken met hun onoverzichtelijke steegjes en doolhofgangen. Tropa de Elite toont daarmee ondubbelzinnig hoe iedereen in deze geweldsspiraal wordt meegezogen, ongeacht beroep, afkomst, opleiding of individuele overtuiging.

Deze ondubbelzinnigheid is tevens de zwakte van de film, want veel ruimte voor interpretatie wordt de kijker niet gegund. Dat begint al bij de gekozen vorm van Tropa de Elite, waarbij gebruik wordt gemaakt van een zeer nadrukkelijk aanwezige voice-over, waarin kapitein Nascimento in overdreven uitleggerige clichézinnen de situatie van Rio uit de doeken doet ("Iedere oorlog kent zijn prijs", "Wie zegt dat het leven eenvoudig is", "Om bij BOPE te komen moet je zinken of zwemmen"). Daarnaast is ervoor gekozen om de film op te delen in hoofdstukjes met tussentitels zoals 'Matias', 'Het Plan' en 'De Zoon', waardoor José Padilha zijn verhaal zonder een gedegen opbouw in blokjes opdient, waarbij de kijker niet bij het verhaal wordt betrokken, maar verplicht moet luisteren naar die vervelende levenswijsheden van Nascimento, en van scène naar scène door het verhaal wordt geloodst.

Tropa de Elite is een intens triest en gewelddadig, maar ook kleurrijk plaatjesboek geworden waarbij de kijker door de ongeïnspireerd achter elkaar geplaatste scènes en de voice-over teveel aan de hand wordt genomen. Dit staat het werkelijke engagement in de weg. Voor de controverse waar de film mee te maken heeft gekregen is echter geen grond, want Tropa de Elite predikt zeker geen geweld, maar toont juist de hopeloosheid van de sloppenwijken, waarin ieders moraal wordt gecorrumpeerd. De film is wel bijzonder fatalistisch van inslag, en dat moet je maar net liggen. Gelukkig vermijdt Padilha daarmee het storende geromantiseer van Cidade de Deus, en houdt dat tot het gedurfde einde vol als hij de kijker nog met een flink naargeestige dreun om de oren slaat.