One Flew over the Cuckoos Nest

Los Angeles, 29 maart 1976. Het is de avond van de Oscaruitreiking. Onder de genomineerden zijn moderne meesterwerken als JAWS, BARRY LYNDON, Fellini's AMARCORD, Robert Altmans NASHVILLE en DOG DAY AFTERNOON van Sidney Lumet. Maar ondanks deze uitzonderlijk sterke bezetting, draaide de avond slechts om één enkele film: ONE FLEW OVER THE CUCKOO'S NEST. De film won de vijf ‘grote' Oscars, een eer die eerder alleen IT HAPPEND ONE NIGHT (1934) ten deel viel en later nog eenmaal herhaald werd door SILENCE OF THE LAMBS (1991). En als we eerlijk zijn, aan de Oscars voor beste film, regie (Milos Forman), mannelijke hoofdrol (Jack Nicholson), vrouwelijke hoofdrol (Louise Fletcher) en scenario (Lawrence Hauben en Bo Goldman), hadden met hetzelfde gemak cinematografie (Haksell Wexler), montage (Richard Chew) en beste mannelijke bijrol (Brad Dourif) toegevoegd kunnen worden - allemaal even indrukwekkend.

Zelfs zonder deze clean sweep bij de Oscars is ONE FLEW OVER THE CUCKOO'S NEST een mijlpaal in de filmgeschiedenis. De film is gebaseerd op Ken Kesey's gelijknamige hallucinerende bestseller uit 1962, een overgangsboek tussen de Beatgeneration van de jaren vijftig en de hippiebeweging uit de jaren zestig. Het verhaal speelt zich af in een psychiatrische inrichting, waar de rechtlijnige hoofdzuster Mildred Ratched (Louise Fletcher) met de scepter zwaait. Orde en gehoorzaamheid zijn de pijlers van haar regime, waar ze met strakke blik op bijna militaristische wijze uitvoering aan geeft. Na een openingsshot van een mistroostig Amerikaans landschap en op de soundtrack een hypnotiserende zingende zaag van componist Jack Nitzsche, zien we de routine waarop Ratched haar regime gebouwd heeft: netjes geordend staan haar patiënten, onder de klanken van zwierige klassieke muziek, ‘s ochtends in de rij voor hun dagelijkse medicatie.

Dat verandert wanneer Randle Patrick McMurphy (Jack Nicholson) op de afdeling komt. McMurphy, vrijbuiter met een rebels karakter en veroordeeld voor seksuele handelingen met een minderjarig meisje, denkt zijn straf redelijk comfortabel uit te kunnen zitten als hij een geestesziekte voorwendt - alles beter dan de gevangenis. Aanvankelijk werkt zijn plannetje, zichtbaar geamuseerd speelt hij poker met zijn medepatiënten of hangt wat rond op het basketbalveldje, maar gaandeweg wordt zijn frustratie over Ratcheds autoritaire regime steeds groter en probeert hij de gezagsstructuur te doorbreken door middel van provocaties. Vooral tijdens de groepstherapiesessies komt de zich oplopende spanning tot uiting: McMurphy wil op tv naar honkbal kijken, Ratched stelt een stemmingsronde voor onder de patiënten - maar hoeveel stemmen McMurphy ook weet te verzamelen, de tv gaat tot zijn ergernis niet aan. De woede uitbarsting die volgt had alleen door Nicholson gespeeld kunnen worden.

Regisseur Milos Forman maakte met de film zijn Amerikaanse debuut en was daarvoor onderdeel van de Tjeschische New Wave beweging, met films als LOVES OF A BLONDE (1965) en THE FIREMAN'S BALL (1968), veelal absurdistische parabellen over het leven onder het communistische regime in het toenmalige Tsjecho-Slowakije. ONE FLEW OVER THE CUCKOO'S NEST voelt soms als een dergelijke parabel, met gevoel voor menselijkheid heeft Forman een integer, soms absurd, komisch portret gemaakt van een man die onder een conformistisch regime met alle macht zijn vrijheid probeert te houden, maar uiteindelijk toch wordt gebroken.

Dat Forman de baan kreeg, heeft overigens een aparte geschiedenis. Kirk Douglas verwierf in 1963 de filmrechten van Kesey's boek en speelde de rol van McMurphy in de theaterbewerking van het boek. Nadien ging hij op zoek naar een regisseur voor een verfilming met zichzelf in de hoofdrol. Tijdens een promotietour door Europa ontmoette hij Forman, was onder de indruk van diens gevoel voor menselijkheid en bood de nog in Tsjecho-Slowakije wonende regisseur aan Kesey's boek toe te sturen; door de stugge Tsjecho-Slowaakse douane kwam het echter nooit aan. Het project werd vervolgens dertien jaar uitgesteld en was Douglas te oud voor de rol, die de verfilming doorspeelde naar zijn oudste zoon Michael. Deze besloot, zonder op de hoogte te zijn van zijn vaders eerdere interesse, de net naar New York verhuisde Milos Forman te benaderen voor de regie.

Voor de filmgeschiedenis is het waarschijnlijk gunstig geweest dat de Tsjecho-Slowaakse douane het boek tegenhield. De rol van de rebellerende Randle Patrick McMurphy is een tour de force van Jack Nicholson in zijn meest memorabele rol ooit. Forman zei het al: Nicholson speelt niet, hij is McMurphy. Maar ook de rest van de cast levert uiterst sterk acteerwerk, zo komen we Danny Devito, Christopher Lloyd, Brad Dourif en cultacteurs Vincent Schiavelli en Michael Berryman (THE HILLS HAVE EYES) als patiënten tegen - andere bijrollen werden overigens soms door werkelijke psychiaters en patiënten gespeeld. Dit acteerwerk komt in deze nieuwe, gerestaureerde versie misschien nog wel beter tot uiting dan in het oude origineel. Tom Christopher, eerder verantwoordelijk voor de restauratie van de originele STAR WARS films, schoonde het negatief op en voegde nieuwe geluidseffecten toe om de nadruk op het acteren te leggen. Nicholsons tirades zijn nog nooit zo intens geweest.